Η γυναίκα της Κρήτης για δυόμιση περίπου αιώνες, από το 1316 έως το 1525 φορούσε το παραδοσιακό φόρεμα του Βυζαντίου.
Η εύπορη γυναίκα φορούσε τον χιτώνα, ένα μακρύ πουκάμισο, και από πάνω ένα μονοκόμματο ρούχο, το οποίο το έδενε στη μέση με ζώνη ή κορδόνι. Πάντα φρόντιζε τα μαλλιά της, πιάνοντας τα ψηλά με ένα λεπτό δίχτυ και από πάνω έβαζαν το βυζαντινό τουρμπάνι, το οποίο χρησίμευε και σαν πέπλο. Επιπρόσθετα, ο στολισμός του κεφαλιού γινόταν με το κούτελον που ήταν στενή λωρίδα υφάσματος γύρω από το μέτωπο με προσαρμοσμένα χρυσά νομίσματα.
Τα γυναικεία υποδήματα τα ονόμαζαν φελλάρια, λέξη βυζαντινής προέλευσης και κατά την διάρκεια της Ενετοκρατίας τα ονόμαζαν σκαφόνια, τα οποία ήταν λεπτά παπούτσια με τετράγωνες μύτες. Χαρακτηριστικό των γυναικείων παπουτσιών ήταν τα πέλμα τους, οι δομοί, οι οποίοι χρησίμευαν για τακούνια.
Τέλος, η γυναικεία ενδυμασία ολοκληρωνόταν με τα χρυσαφικά.Τα οποία ήταν τα σκουλαρίκια( τα κρικέλια ή βέργες), τα βραχιόλια(μανίνια) και τα περιλαίμια(τα μανιάκια).
Οι χωρικές φορούσαν τα ίδια ρούχα, αλλά κατώτερης ποιότητας και χωρίς τα ανάλογα χρυσαφικά.
Η ιταλική μόδα, μετά το τέλος του 15ου αιώνα επηρεάζει την κρητική ενδυμασία και η χωρική γυναίκα ακολουθεί την φορεσιά της κρητικής αστής, η οποία ντύνεται σύμφωνα με τη μόδα της Βενετίας.Πάνω από τη φούστα φορούσαν την καρπέτα μια φοδραρισμένη φούστα που την ανασήκωναν εμπρός, και την στερέωναν με κόπιτσες.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιρροή της αντρικής φορεσιάς στην γυναικεία.Οι νέες γυναίκες, δανείστηκαν την ανδρική βράκα, το μεϊντάνι, το οποίο το ονόμασαν ζιπόνι και το κέντησαν με χρυσές κλωστές.Αξιοσημείωτη είναι η ομοιότητα του ζιπονιού, που αφήνει το στήθος ανοικτό, με το περικόρμιο των γυναικών της Κνωσού. Το 17ο αιώνα, το φόρεμα χωρίστηκε σε επάνω κορμί και τη φούστα. Το επάνω κορμί σιγά σιγά αποσύρεται και αντικαθίσταται από το κεντημένο πουκάμισο. Αργότερα η φορεσιά συμπληρώνεται με τη διακοσμητική ποδιά.
Οι τρεις γυναικείες κρητικές φορεσιές,που σώζονται μέχρι και σήμερα, με διαφορετικό σημείο προέλευσης είναι: Η Σφακιανή φορεσιά, η Ανωγειανή ή Σάρτζα και η φορεσιά της Κριτσάς ή Κούδα.
Η Σφακιανή φορεσιά
Είναι η γιορτινή φορεσιά του νομού Σφακίων και φορέθηκε σε ολόκληρη τη δυτική Κρήτη. Απαρτίζεται από μία πολύπτυχη φούστα σε χρώμα βυσσινί ή καφέ. Στο κάτω μέρος έχει μία φάσα από δύο φαρδιά χρυσαφένια σιρίτια.Το πουκάμισο είναι ένα λευκό μεταξωτό ή βαμβακερό υφαντό και στις άκρες των μανικιών έχει πλούσια κεντήματα ή δαντέλα. Πάνω από το πουκάμισο, φοριέται ένα μεσάτο ζιπόνι, από τσόχινο ή βελούδινο ύφασμα και το χρώμα του είναι μαύρο, καφέ ή βυσσινί. Έχει χρυσά κεντήματα. Στο κεφάλι δένεται ριχτό ένα μαντήλι κόκκινο ή βυσσινί.Τέλος, μπαίνει η λευκή ποδιά, διακοσμημένη με πλούσια κεντήματα.
Η Ανωγειανή φορεσιά ή Σάρτζα
Η ονομασία της φορεσιάς προέρχεται από το βασικό της κομμάτι, την ποδιά που λέγεται σάρτζα. Ξεκίνησε από την περιοχή των Ανωγείων, αλλά ύστερα φορέθηκε σε όλη την Κρήτη. Η ενδυμασία απαρτίζεται από μία μακρυά παντελόνα, πάνω από την οποία μπαίνει μια μακριά πουκαμίσα, σαν φόρεμα με χρώμα κρεμ. Η ποδιά είναι κόκκινη με χρυσά κεντήματα, δένεται στη μέση και οι δύο άκρες μπαίνουν στην αριστερή πλευρά της ζώνης, η οποία είναι και αυτή κόκκινη υφαντή. Το ζιπόνι φτιάχνεται από τσόχα σε διάφορα χρώματα, με επικρατέστερο το μαύρο, κι είναι στολισμένο με χρυσά κεντήματα. Τέλος, το μαντήλι του κεφαλιού είναι κόκκινο ή βυσσινί με χρυσό ή κίτρινο κρόσσι.
Η φορεσιά της Κρίτσας ή Κούδα
Η ονομασίας της φορεσιάς προέρχεται από ένα εξάρτημα της φούστας, το οποίο δένεται στο πίσω μέρος και σχηματίζει μια ουρά σε χρώμα κόκκινο. Η φορεσιά αυτή έχει πολλές ομοιότητες με τη την Ανωγειανή φορεσιά, αφού και αυτή περιλαμβάνει παντελόνα, και μακριά πουκαμίσα. Η διαφορά τους είναι ότι η παντελόνα έχει φαρδύ κέντημα στα μπατζάκια ίδιο με αυτό της ποδιάς Το ζιπόνι της φορεσιάς έχει ίδιο χρώμα με την κούδα, και είναι πιο μακρύ καλύπτοντας τους γοφούς. Το μαντήλι στο κεφάλι είναι λευκό και πολύ μακρύ.
Ιδιαίτερη σημασία της κρητικής γυναικείας ενδυμασίας, κατέχουν τα κοσμήματα, τα οποία χρησιμοποιούνται και ως φυλαχτά.Τα κοσμήματα του στήθους, του λαιμού, και της μέσης, μαρτυρούν την οικονομική και κοινωνική θέση της Κρητικιάς. Ιδιαίτερα είναι τα νομίσματα τα οποία είναι ραμμένα πάνω στο μαντήλι, στο στήθος και στη μέση. Η Κρητικιά γυναίκα φοράει πολλά βραχιόλια και δαχτυλίδια.
Τέλος, τη γυναικεία φορεσιά συμπληρώνει το γυναικείο μαχαίρι, που είναι ίδιο με το ανδρικό αλλά μικρότερων διαστάσεων και περνιέται στη ζώνη της γυναίκας.
