Τα Κρητικά μαχαίρια είναι γνωστά σχεδόν σε όλο το κόσμο. Το μαχαίρι αποτέλεσαι το πρώτο εργαλείο που κατασκεύασε ο άνθρωπος για την επιβίωσή του. Την εποχή της Μυκιναικής Ελλάδας κατασκευάστηκλαν πολλά χάλκινα και ορειχάλκινα μαχαίρια, τα οποία λόγο του εμπορίου που άκμαζε εκείνη την περίοδο ταξίδεψαν και σε άλλους ευρωπαικούς πολιτισμούς.
Στην Μινωική εποχή, κατασκευάστηκαν αξιόλογα μαχαίρια, ελάχιστα δείγματα των οποίων έφτασαν μέχρι και σήμερα δυστυχώς. Αξιοσημείωτο να αναφερθεί είναι ότι σύμφωνα με την αρχαία μυθολογία, τα αγχέμαχα όπλα και τα πολεμικά κράνη κατασκευάστηκαν στην Κρήτη, αφού εφευρέτες τους θεωρούνται οι Κουρήτες, ακόλουθοι του Δία. Κατά την κλασική επόχη, στην Κρήτη αναπτύχθηκε η μεταλουργία, και κατ’επέκταση η κατασκευή όπλων για να ενισχυθεί η άμυνα του νησιού.
Αυτή η τέχνη, παιρνόντας από γενιά σε γενιά, από εποχή σε εποχή, Μεσαίωνας, Ενετοκρατία, Τουρκοκρατία κ.α., αυτή η συναισθηματική και πρακτική πολεμική αξία του Κρητικού Μαχαιριού εξελίχθηκε και συνεχίζει ως και τον δίκό μας αιώνα.
Το Κρητικό μαχαίρι, με την μορφή την οποία γνωρίζουμε σήμερα, τη <<σαίτα>>, δημιουργήθηκε τον 18ο αιώνα. Τα στοιχεία του είναι η φωτιά, το ατσάλι, το αμόνι,το σφυρί, οι πένσες με μακρύς βραχίονες, και η δεξιοτεχνία του μαχαιροποιού. Η ατσάλινη λεπίδα του είναι γεροδεμένη κι έχει μία μόνο κόψη, ενώ η αντίθετη προς την κόψη πλευρά, η «ράχη» του μαχαιριού, είναι επίπεδη, ισχυροποιημένη προς τη βάση της και λεπταίνει σταδιακά όσο πλησιάζει προς την άκρη για να καταλήξει σε μία οξύτατη αιχμή. Κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, οι Κρητικοί μαχαιροποιοί κατασκεύαζαν υπερμεγέθη μαχαίρια, τις μαχαίρες, οι οποίες μπορούσαν τα χρησιμοιηθούν και ως σπάθες.
Τα μέρη του μαχαιριού είναι:
- Πύροι ή καρφιά
- Καδένα
- Φούντα ή κρόσια ή ξόμπλια. Η λέξη ξόμπλια πρέπει να είναι παλαιότερη όλων και δηλώνει και την ύπαρξη εκτός από τα νομίσματα και άλλου διακοσμητικού αποτρεπτικού αντικειμένου, όπως κοράλλια κ.λπ.
- Mασιά ή μασά, που αποτελείται από: πεταλίδα, πετράδι και τσιμπίδα.
- Κερκέλι. Η θηλιά πάνω στο φουκάρι από όπου κρεμιούνται τα ξόμπλια.
- Φουκάρι ή θηκάρι.Η θήκη του μαχαιριού.
- Ζέκια ή ζέχια.παράλληλα δακτυλίδια στη βάση του φουκαριού
- Περμανέ ή Καμτζε.Το δέσιμο της λεπίδας με τη λαβή με ασήμι ή μπρούντζο
- Λεπίδα ή λάμα
- Σκάφη. Τα κρητικά μαχαίρια ήταν διάσημα γιατί ήταν «σκαφιδωτά». Με τον όρο αυτό πρέπει να εννοούσαν αρχικά διακοσμητικό αυλάκι σαν λούκι που φτιαχνόταν στη μέση και κατά μήκος της ράχης της λεπίδας και έδινε την εντύπωση «σκάφης». Αργότερα άρχισε να σημαίνει το σχήμα Τ που δημιουργούσε το φάρδεμα της ράχης της λεπίδας.
- Τσεμπερλίκι.Όταν η ρίζα της λάμας μπει και στερεωθεί στη λαβή σκεπάζεται από μια λουρίδα ασήμι στολισμένη με σχέδια, για λόγους πρακτικούς μα και αισθητικούς
Κατασκευή Μαχαιριού:
Τον 19ο αιώνα ο μαχαιράς κατασκεύαζε ο ίδιος το ατσάλι, την πρώτη ύλη για τη λεπίδα. Σήμερα αγοράζεται έτοιμη από το εμπόριο. Η διαδικασία ξεκινάει με το κόψιμο του κομματιού στο μήκος που θέλουμε, τη διαμόρφωσή του με το σβουράκι περίπου στο σχήμα της λεπίδας, το πύρωμα και τη σφυρηλάτηση του κομματιού, την τελειοποίηση στον τροχό και το γυάλισμα της ράχης.
Φτιάχνεται η υποδοχή για τη μασιά στη λάμα, τρυπιέται για να περαστούν αργότερα τα καρφιά και σκαλίζεται η ράχη με τα χαρακτηριστικά παραδοσιακά σχέδια. Στη συνέχεια ακολουθεί το «βάψιμο» της λεπίδας με πύρωμα μέχρι να γίνει το χρώμα βαθύ πορτοκαλί (περίπου στους 1500 βαθμούς Κελσίου), αφήνεται να κρυώσει επειδή είναι ατσάλι αέρος, ενώ άλλα ατσάλια θέλουν βούτηγμα στο νερό ή το λάδι, τροχίζεται για να γίνει η κόψη, τρίβεται με γυαλόχαρτο να λειανθεί και αλείφεται ολόκληρο με καθαρό κερί.
Με αιχμηρό εργαλείο χαράζεται το σχέδιο πάνω στην κερωμένη επιφάνεια, ρίχνεται οξύ πάνω στα χαραγμένα σχέδια. Μετά πλένεται καλά η λεπίδα και είναι έτοιμη για την προσαρμογή της στο μαχαίρι.
Για τους κρητικούς, το μαχαίρι σημαίνει πολλά, όπως είναι μια ένδειξη φιλίας και αγάπης. Αυτό φαίνεται άλλωστε και από τις μαντινάδες που χαράζουν πάνω στη λάμα, διαιωνίζοντας έτσι το πνέυμα φιλοξενίας και φιλίας που χαρακτηρίζει το νησί.
